Please ensure Javascript is enabled for purposes of website accessibility
Dla nauczyciela
Artykuł

Co powinno się zmienić w systemie edukacji, by można było systematycznie rozwijać kompetencje przyszłości?

dr Jędrzej Witkowski

Różnice pomiędzy obecnym światem, a światem, w którym będą funkcjonować dzisiejsi uczniowie, będą większe niż kiedykolwiek w historii. Dlatego tak ważna staje się debata wokół pytania, jakie cele stawiać przed systemami edukacyjnymi, by jak najlepiej przygotowywały młodych ludzi do funkcjonowania w świecie przyszłości.

W wizji szkoły według Centrum Edukacji Obywatelskiej postulujemy nową równowagę pomiędzy: wiedzą wyjaśniającą świat, kompetencjami pozwalającymi w nim funkcjonować i podmiotowością, dającą pewność w działaniu. Rozwój kompetencji przyszłości (w programie Szkoła dla innowatora nazywanych kompetencjami proinnowacyjnymi) jest niewątpliwie jednym z kluczowych celów systemów oświaty na całym świecie. Kompetencje, które można stosować w różnych kontekstach i wykorzystywać do praktycznego rozwiązywania pojawiających się problemów, mają stanowić główną oś kapitału ludzkiego przyszłości. Dlatego systemy edukacji prowadzą w tym obszarze wyścig. Jego wynik będzie miał ogromny wpływ na kapitał ludzki, gospodarki i w konsekwencji dobrobyt krajów.

Ryc. 1. Kompetencje proinnowacyjne (kompetencje przyszłości) rozwijane w programie Szkoła dla innowatora

W programie Szkoła dla innowatora powierzono nam wypracowanie rozwiązań, dzięki którym kształcenie kompetencji mogłoby wejść do stałej praktyki pracy szkół. W ramach tego wyzwania zadaliśmy sobie pytanie, dlaczego teraz tak nie jest. Na podstawie doświadczeń z własnej pracy i wyników badań edukacyjnych, sformułowaliśmy dwie odpowiedzi. Po pierwsze, niewystarczająco dobrze rozumiemy te kompetencje i jeszcze nie potrafimy w pełni ich rozwijać. Po drugie, nie widzi ich polski system edukacji. Widzi za to wiele innych rzeczy (wiedzę przedmiotową, umiejętności podstawowe, stopnie, egzaminy) i to na nich koncentruje uwagę szkół. Formułując nasze rekomendacje dla Ministerstwa Edukacji i Nauki oraz Ministerstwa Rozwoju i Technologii, staraliśmy się odpowiedzieć na te dwa wyzwania.

1. Wybierzmy kompetencje, które traktujemy priorytetowo

Podstawa programowa i inne dokumenty strategiczne dotyczące polskiej oświaty formułują obecnie wiele konkurujących ze sobą katalogów kompetencji, umiejętności i postaw. Zebranie ich w całość daje nam kilkunastoelementową listę, która bardziej przypomina listę życzeń niż plan pracy nauczyciela. Wiemy, że kompetencje przyszłości trzeba rozwijać w sposób systematyczny, a to oznacza, że katalog tych, które naprawdę chcemy kształcić, musi być wąski i stały. 

Powinniśmy więc wybrać cztery do sześciu kompetencji przyszłości, które chcemy traktować priorytetowo. W Szkole dla innowatora proponujemy pracę nad samodzielnością myślenia, rozwiązywaniem problemów, współpracą, zarządzaniem sobą i liderstwem. Do tego katalogu warto zapewne dodać jeszcze empatię. Każdą z kompetencji powinniśmy gruntownie poznać, a następnie opisać, co posiadający daną kompetencję uczeń powinien umieć zrobić w klasie trzeciej i ósmej szkoły podstawowej oraz na zakończenie szkoły średniej.

2. Zobaczmy kompetencje w podstawie programowej i zróbmy na nie przestrzeń

Kompetencje przyszłości już teraz znajdują się w podstawie programowej, w celach ogólnych. Giną jednak na poziomie wymagań szczegółowych, które w praktyce są podstawą tworzenia podręczników i programów nauczania. Zapisy dotyczące kompetencji trzeba więc uporządkować i zoperacjonalizować do wymagań szczegółowych – wszyscy potrzebujemy jasności, co na koniec szkoły powinien być w stanie zrobić uczeń w ramach rozwiązywania problemów, współpracy lub zarządzania sobą. 

Ogromne wyzwanie odwracające uwagę od kształcenia kompetencji stanowią liczba i zakres przedmiotowych wymagań szczegółowych. Realizacja tak szeroko zarysowanych i ambitnych celów nie pozostawia wystarczająco dużo czasu na rozwijanie kompetencji. By uniknąć teraz głębokiej reformy programowej (w tym tworzenia nowych podręczników), proponujemy w pierwszej kolejności uznanie części wymagań szczegółowych za nieobowiązkowe. To umożliwiłoby również dobieranie treści zgodnie z zainteresowaniami i potrzebami uczniów i nauczycieli.

3. Nauczmy się rozwijać kompetencje i dzielmy się tym 

Kształcenie kompetencji wymaga ich głębokiego zrozumienia, stworzenia w klasie klimatu sprzyjającego uczeniu się, celowego zastosowania nowych metod i strategii uczenia oraz zaangażowania uczniów w proces uczenia się (więcej na ten temat piszemy w tekście o rozwijaniu kompetencji). Nowa wiedza na temat kompetencji, nowe metody oceniania oraz budowania relacji uczeń – uczeń i uczeń – nauczyciel, szerszy repertuar metod nauczania – to wszystko składa się na dydaktykę rozwoju kompetencji, która w wielu miejscach różni się od dydaktyk przedmiotowych. Inne podejścia sprawdzą się w uczeniu współpracy, inne w przypadku samodzielności myślenia, a jeszcze inne w budowaniu wiedzy przedmiotowej (deklaratywnej).

Konieczne jest więc zbieranie polskich doświadczeń w tym zakresie i pogłębianie wiedzy o specyfice rozwoju poszczególnych kompetencji na podstawie badań. Wiedzę tę należy przekazywać zainteresowanym nauczycielom poprzez mądrze opracowane formy doskonalenia – kursy i szkolenia dotyczące poszczególnych kompetencji (np. rozwiązywania problemów) lub metod (np. modelowania), a nawet studia podyplomowe dla nauczycieli.

4. Zróbmy miejsce dla kompetencji w ocenianiu bieżącym i klasyfikacyjnym 

Sam postulat oceniania poziomu kompetencji na pierwszy rzut oka może się wydawać kontrowersyjny, ale tylko wtedy, gdy ocenę utożsamiamy ze stopniem. Ocenianie rozwoju kompetencji powinno mieć charakter kształtujący – opierać się o samoocenę, koleżeńską informację zwrotną i ocenę opisową nauczyciela – co uczeń już umie, co nadal stanowi dla niego wyzwanie i na czym powinien się skupić. 

Taka ocena pomaga młodemu człowiekowi w uczeniu się, a jeśli jest oparta o linie rozwoju (narzędzie opisujące zachowania ucznia na poszczególnych etapach rozwoju danej kompetencji), może też stanowić dużą pomoc dla nauczyciela. Uwzględnienie tego obszaru w systemie oceniania zwróci także uwagę nauczycieli, uczniów i ich rodziców na znaczenie kompetencji (często bowiem to, czego się w szkole nie ocenia, jest marginalizowane).

Ocena traktowanych priorytetowo kompetencji mogłaby się pojawić w formie oceny opisowej na świadectwach na koniec poszczególnych etapów edukacyjnych lub w formie odznak (tzw. mikropoświadczeń) na świadectwach tych uczniów, którzy daną kompetencję opanowali szczególnie dobrze.

5. Twórzmy narzędzia, które pomagają rozwijać kompetencje 

Rozwijanie kompetencji uczniów wymaga od nauczycieli między innymi tworzenia zadań edukacyjnych, które stymulują do uczenia się na wyższym poziomie poznawczym (zastosowanie, analiza, synteza, ewaluacja), budowania zadań interdyscyplinarnych i łączenia procesów uczenia z realnymi problemami, które dotyczą uczniów. Dla wielu nauczycieli przyzwyczajonych do bardziej tradycyjnej pracy z podręcznikiem stanowi to nie lada wyzwanie. Dlatego szczególnie w pierwszym etapie upowszechniania pracy nad kompetencjami warto ich w tym wesprzeć, tworząc i udostępniając zestawy gotowych do wykorzystania narzędzi – np. zestawy zadań interdyscyplinarnych. 

Szczególnym rodzajem pomocy są narzędzia online, z których mogliby korzystać również sami uczniowie. Nowoczesne technologie pozwalają dopasowywać stopień trudności zadań do możliwości ucznia, dają też szansę rozwijania własnych zainteresowań, pracy we własnym tempie oraz uczenia się zarówno w szkole, jak i poza nią.

6. Dajmy szkołom więcej elastyczności

Twórcze rozwijanie kompetencji często wymaga wyjścia poza schemat trwających czterdzieści pięć minut lekcji przedmiotowych – szczególnie jeśli młode osoby uczą się przez działanie, poszukiwanie i projekty. Powinniśmy starać się ułatwiać szkołom taką pracę, m.in. uelastyczniając ramowe plany nauczania (rozliczając liczbę godzin przedmiotu w trybie semestralnym, rocznym lub nawet na poziomie całego etapu edukacyjnego). Pomocne byłoby również wyjaśnienie niejasności w prawie oświatowym w zakresie tego, co jest innowacją pedagogiczną, co eksperymentem, a jakie praktyki mieszczą się w standardowych rozwiązaniach prawnych – teraz dla wielu szkół nie jest to oczywiste. 

Praca metodą projektu, dociekań i eksperymentów oraz praca poza szkołą często (choć nie zawsze) wymagają od nauczycieli przeznaczenia dodatkowego czasu na pracę z uczniami, wspieranie i nadzorowanie ich działań. Docelowo należałoby poszukiwać rozwiązań, które mogłyby pozwolić na dodatkowe wynagradzanie nauczycieli za czas spędzony na takiej pracy, poza godzinami tablicowymi.

7. Wesprzyjmy zespoły szkolne we wprowadzaniu zmian 

Wyzwanie kształcenia kompetencji uczniów może podjąć nawet pojedynczy nauczyciel, ale dla większej skuteczności w proces ten powinna być zaangażowana cała szkoła – liczna grupa nauczycieli wspierana przez inicjującego dyrektora. Żeby kształcenie kompetencji miało miejsce w praktyce, a nie tylko w dokumentach – trzeba wiele pracy i głębokiej zmiany w wielu szkołach. Placówki, które podejmują ten wysiłek, potrzebują pomocy. Niezbędne są więc takie programy jak Szkoła dla innowatora, w ramach których wsparcie doradcze i szkoleniowe otrzymują zarówno nauczycielki i nauczyciele, jak i dyrekcje szkół.

8. Wyprowadźmy część uczenia się poza szkołę

Na razie wyjścia poza szkołę – nawet jeśli ich cel jest głównie edukacyjny – często są traktowane jako atrakcje, rozrywka lub uzupełnienie. Tymczasem mogą, a nawet powinny, stanowić ważną część edukacji – szczególnie w zakresie rozwijania kompetencji. Społeczność lokalna jest kopalnią realnych problemów, których analizowanie i rozwiązywanie jest dla uczniów angażujące. Współpraca z instytucjami pozwala uczniom zrozumieć, jak funkcjonuje otaczający ich świat, zastosować zdobywaną wiedzę, ale też budować pewność siebie czy umiejętność prezentowania swoich pomysłów. Wolontariat sprzyja budowaniu empatii, może być też okazją do współdziałania lub zdobywania kompetencji liderskich. Trzeba zachęcać dyrekcje i nauczycieli do podejmowania takich form pracy szkoły i podkreślać ich znaczenie poprzez docenianie wiedzy i umiejętności zdobywanych w ten sposób (np. adnotacją na świadectwie ukończenia klasy lub szkoły).


Powyższe propozycje mogłyby bez rewolucji zainicjować głęboką zmianę w polskim systemie edukacji i przyczynić się do tego, by uczennice i uczniowie kończący szkoły w naszym kraju wychodzili w świat wyposażeni w kompetencje przyszłości. Rozwiązania te można wdrażać pojedynczo, choć trzeba przy tym pamiętać, że – aby polityka edukacyjna była skuteczna – potrzebna jest spójność. Dlatego zaproponowaliśmy działania, które wzajemnie się uzupełniają – pozwalają nam nauczyć się, jak rozwijać kompetencje, a jednocześnie zwiększają ich widoczność w systemie edukacji. 

Zachęcamy do zapoznania się z pełną treścią rekomendacji w dokumencie Jak zorganizować system edukacji, by kształcić w nim kompetencje przyszłości? Rekomendacje ogólne, który powstał w ramach programu Szkoła dla innowatora. Zapraszamy do rozmowy na temat tych propozycji! 

Wejdź na stronę programu Szkoła dla innowatora i dowiedz się więcej o jego przebiegu i wypracowanych rozwiązaniach.

dr Jędrzej Witkowski

zajmuje się m.in. strategiami tego, jak oddolnie wprowadzać zmiany w szkołach, rozwijaniem kompetencji przyszłości oraz edukacją obywatelską i edukacją o polityce. Więcej 

Podobne wpisy, które mogą Cię
zainteresować

Sala szkolna. Nauczycielka pokazuje uczennicom, jak rozwiązać zadanie.

Jak mądrze współpracować z organizacją społeczną?

Sylwia Żmijewska-Kwiręg
Czytaj więcej

Zmiany w podstawie. Temat nie tylko dla nauczycieli

Czytaj więcej
Nauczycielka, która słucha wykładu. Wokół niej inne osoby uczestniczące w tym wydarzeniu.

O myślach i uprzedzeniach, które wpływają na moje relacje w szkole

Czytaj więcej

 

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych rozumianych jako otrzymywanie newslettera oraz informacji o produktach i usługach edukacyjnych oferowanych przez CEO, poprzez przesyłanie informacji za pomocą poczty elektronicznej, na podany adres e-mail [zg. z ustawą o świadczeniu usług drogą elektroniczną z dnia 18 lipca 2002 r. (Dz. U z 2013 r., poz. 1422 ze zm.)]. Nasza polityka prywatności