Gdy w naszym życiu pojawia się jakieś zdarzenie lub bodziec, nie mamy wpływu na to, jakie będą nasze pierwsze odczucia, myśli, jak zareaguje ciało. Możemy jednak się obserwować i świadomie stosować różne strategie radzenia sobie z emocjami, które będą dla nas pomocne.
Gdy czytasz lub słyszysz słowo PANDEMIA, co pojawia się w Tobie tu i teraz? Jakie emocje Ci towarzyszą? Jak reaguje Twoje ciało? Jaka pierwsza myśl przychodzi Ci do głowy? Może czujesz niepokój, lęk, lekki ucisk w żołądku? Złość? Zmęczenie? Może masz ochotę zrobić głęboki wdech albo zastanawiasz się, kiedy w końcu się to skończy? A może myślisz, że żyjemy w ciekawych czasach? Może też być tak, że w tym momencie nic Ci nie przychodzi do głowy i nie czujesz, aby słowo to wzbudzało jakiekolwiek emocje.
Jakakolwiek nie byłaby Twoja odpowiedź, to jest ona taka jaka jest i ma prawo taka być.
Gdy w naszym życiu pojawia się jakieś zdarzenie lub bodziec, nie mamy wpływu na to, jakie będą nasze pierwsze odczucia, myśli, jak zareaguje ciało. Szczególnie, gdy jest to coś trudnego albo nowego. Możemy jednak się obserwować i świadomie stosować różne strategie radzenia sobie z emocjami, które będą dla nas pomocne.
Sytuacja, w jakiej się znaleźliśmy budzi różne, często skrajne emocje. Mogą one zmieniać się w czasie; co innego mogłaś/mogłeś czuć na samym początku, po raz pierwszy słysząc o koronawirusie. Inne odczucia mogły się u Ciebie pojawić podczas pierwszego lockdownu, a inne teraz, po roku różnych ograniczeń i społecznego dystansu. Niektórzy z nas zareagowali na pandemię natychmiastową adaptacją, inni chwilową destabilizacją, u innych osób wywołała ona chroniczny stres. Dla części osób pandemia miała lub nadal ma charakter traumatyczny. Są wśród nich Twoi uczniowie i uczennice.
Emocjonalne skutki pandemii
Zjawisko pandemii dla wielu z nas stało się silnym stresorem z kilku powodów. Po pierwsze ze względu na swój nagły, nieprzewidywalny i wszechogarniający charakter. Lęk o zdrowie własne i bliskich dotyka wszystkich, niezależnie od klasy społecznej, zasobności portfela, wieku czy zawodu. Pandemia naruszyła naszą potrzebę bezpieczeństwa, przewidywalności. Uderzyła w nasze poczucie sprawstwa, wiary w to, że dużo w życiu zależy od nas samych. Dla wielu osób nie mniej dotkliwa stała się izolacja fizyczna, utrudniony kontakt z bliskimi, przyjaciółmi i przyjaciółkami, kolegami i koleżankami z klasy.
W pandemii nie tylko stanęliśmy przed nowymi wyzwaniami, koniecznością adaptacji do zmian i poszukiwania nowych strategii dla zaspokojenia swoich potrzeb. Wiele osób pozbawionych zostało znanych sposobów na odstresowanie się i poprawienie samopoczucia (np. koncerty, korzystanie z siłowni lub relaks w ulubionej kawiarni z przyjaciółmi).
Należy zaznaczyć, że to jak potrafimy sobie radzić emocjonalnie w sytuacji pandemii, zależy również od naszej rezyliencji (odporności na stres), indywidualnych zasobów, wcześniejszych doświadczeń i obecnej sytuacji życiowej.
Trudności, przed którymi stanęli młodzi ludzie
Wyniki badań pokazują, że pandemia może mieć negatywny wpływ na życie i samopoczucie większości populacji*. Jedną z grup społecznych, która wyjątkowo dotkliwie odczuła wpływ pandemii na codzienne życie, jest młodzież szkolna. Wśród najczęściej odczuwanej emocji, ucząca się zdalnie młodzież wymieniała: nudę, tęsknotę, bezradność, smutek. Takie emocje jak radość, zadowolenie, niepokój czy zazdrość pojawiały się dużo rzadziej**. Badania pokazują, że najtrudniejszy dla młodych ludzi jest brak spotkań z przyjaciółmi, niemożność wychodzenia z domu, brak ruchu, przeciążenie ilością materiału szkolnego***.
Ponadto wiele młodych osób nie rozmawia o swoich przeżyciach z rodzicami. Tymczasem jednym z bardzo ważnych czynników pozwalających zachować dobrostan w obliczu doświadczania trudności jest wsparcie drugiej osoby.
Równie ważne jest poczucie posiadania wpływu oraz przekonanie, że sobie poradzimy z trudnościami. Oba te aspekty w pandemii pozostają zaniedbane.
Jak zadbać o dobrostan uczniów i uczennic?
Mając to wszystko na uwadze ważne jest, aby w pracy z dziećmi i z młodzieżą stwarzać okazje do rozmowy o ich uczuciach, pokazywać, że nie są w swoich przeżyciach osamotnieni oraz wspólnie poszukiwać skutecznych strategii radzenia sobie z wyzwaniami. Poruszanie z młodzieżą tematu emocji, szczególnie tych trudnych, może budzić obawy, że uczniom i uczennicom nie będzie lepiej, a wręcz przeciwnie – że poczują się gorzej. Osoba prowadząca takie zajęcia może mieć wątpliwości, czy nie będąc specjalistą/ką od zdrowia psychicznego, będzie potrafiła wesprzeć młodych ludzi. Rolą nauczyciela/ki nie jest bycie ekspertem/ką w tej sytuacji, a jedynie przeznaczenie czasu podczas lekcji, zadbanie o bezpieczną przestrzeń do rozmowy oraz pilnowanie, by nikt nie był oceniany.
Warto wierzyć w mądrość grupy, bo młodzi ludzie częściej bardziej biorą sobie do serca to, co mówią ich rówieśnicy i rówieśniczki, niż osoby dorosłe. W klasie, która jest dobrze zintegrowana, w której panuje bezpieczna atmosfera, dzieci i młodzież mogą chętniej rozmawiać o tym, co czują i czego potrzebują, a rozmowa ta będzie miała dla nich dużą wartość. Od emocji bowiem nie można uciec. Udawanie, że ich nie czujemy sprawia, że mogą na nas wywierać jeszcze większy wpływ. Samo zauważenie tego, co się czuję, nazwanie tego, jest pierwszym krokiem do regulacji emocjonalnej. A podzielenie się refleksją z drugim człowiekiem pomaga nam lepiej zrozumieć siebie oraz jest jedną z najlepszych metod na odstresowanie.
Lekcje poświęćmy rozmowie o emocjach
Gdy pracujesz z klasą, w której dzieci i młodzież są mniej chętne do rozmawiania o swoich emocjach na forum, możesz poruszyć temat na bardziej poznawczym poziomie. Uczniowie i uczennice mogą wymieniać emocje związane z pandemią za pomocą ćwiczeń i narzędzi pracy, które umożliwiają im anonimowość. Rozmowa na temat faktów i mitów dotyczących emocji oraz wspólne poszukiwanie strategii na zaspokojenie potrzeb, będzie dla uczniów i uczennic wspierające, nawet jeżeli nie będą mówić na forum o własnych odczuciach. Przygotowany scenariusz do przeprowadzenia lekcji na temat emocji i potrzeb w pandemii zawiera różne warianty ćwiczeń w zależności od potrzeb grupy, do której jest adresowany.
Celem lekcji na temat emocji w pandemii jest umożliwienie dzieciom i młodzieży opowiedzenia o swoich emocjach, by zobaczyły, że mają prawo czuć smutek, złość, tęsknotę oraz że odczucia te są naturalne. W kontekście pandemii lub innych rudnych momentów może się pojawiać wśród uczniów i uczennic życzenie, żeby „nic nie czuć”. Czy możemy sobie jednak wyobrazić świat bez emocji? Czy możemy wyłączyć jedynie te nieprzyjemne?
Fundamentalna rola emocji
Emocje informują nas o tym, czy nasze potrzeby są zaspokojone i o które z nich musimy się zatroszczyć. Pełnią też ważną rolę w komunikacji z innymi ludźmi. Emocje są ważnymi drogowskazami – chronią nas. Np. dzięki strachowi jesteśmy w stanie zadbać o nasze bezpieczeństwo (np. myjemy ręce), dzięki złości potrafimy postawić granice (np. panu w kolejce, który podchodzi zbyt blisko z maską na brodzie). Naturalne jest również, że obecnie czujemy smutek. Być może sami doświadczyliśmy straty, a jeżeli dla nas los był łaskawy to martwimy się, widząc spadek zatrudnienia albo chorujących i umierających ludzi.
Odczuwanie smutku świadczy o naszej empatii. Brak kontaktu z własnym smutkiem czy złością prowadzi najczęściej do tego, że przestajemy czuć także przyjemne emocje, tj. radość, miłość. Życie traci wtedy smak. Warto podczas lekcji zadbać również o przestrzeń na to, by porozmawiać z uczniami i uczennicami o uczuciach pozytywnych, o momentach wdzięczności i pokazywać, że jest możliwe, by „pomieścić w sobie” wszystkie te uczucia. Badania pokazują, że praktykowanie wdzięczności, przypominanie sobie dobrych, przyjemnych momentów jest bardzo ważne w profilaktyce stresu.
Przywracanie poczucia sprawczości
Podczas lekcji warto zadbać o przestrzeń na rozmowę o tym, co jest dla nas trudne w obecnej sytuacji, by wspólnie się zastanowić, na co mamy wpływ i co zatem możemy zrobić, a na co wpływu nie mamy (np. na to, ile potrwa lockdown). Sprawy od nas niezależne mogą jednak prowadzić do poczucia bezradności, rozlewać się na inne sfery życia. Niekiedy poświęcamy tak dużo energii, przejmując się tym, co jest od nas niezależne, że nie wystarcza nam sił na walkę z trudnościami. Wspólne poszukiwanie obszarów, w których każdy i każda z nas może coś zrobić, jest bardzo ważne, ponieważ przywraca poczucie sprawstwa.
W trosce o indywidualne potrzeby
Ważne jest, aby podczas lekcji wspólnie nazwać potrzeby, które są zaspokojone oraz te, o które zadbać trudniej. Młodzi ludzie mówią często, że brakuje im w pandemii zabawy, kontaktu, bliskości, poczucia lekkości. Samo nazwanie tych potrzeb jest pomocne dla zrozumienia siebie. Wspólne poszukiwania skutecznych i obecnie możliwych strategii dla ich realizacji nie tylko dostarcza wiedzę, ale również rozbudza kreatywność oraz wzmacnia poczucie wspólnotowości. Jest to bardzo ważne, gdyż część młodych osób czuje się teraz osamotniona. Kolejną ważną kwestią jest pokazanie tymczasowości obecnej sytuacji i wzmacnianie nadziei. Podczas lekcji można porozmawiać o tym, jak dbaliśmy o swoje potrzeby przed pandemią, jak teraz możemy o nie zadbać i co zrobimy, gdy pandemia się skończy. Jakie praktyki stosowane w tym czasie zostaną z nami na stałe?
Przygotowanie do zajęć
Podczas przygotowywania się do zajęć warto spisać sobie kilka konstruktywnych strategii radzenia sobie ze stresem oraz regulacji emocjonalnej (kilka pomysłów opisane zostało w załączniku do scenariusza zajęć). Nie chodzi o to, by pouczać dzieci, ale by poszerzać ich perspektywę. Twoje propozycje są tak samo ważne, jak propozycje uczestników i uczestniczek. Warto również przed lekcją pomyśleć o własnym systemie wsparcia emocjonalnego i merytorycznego oraz przygotować sobie kontakty do przekazania uczniom i uczennicom (np. telefony zaufania, kontakt do psycholożki szkolnej czy pedagoga szkolnego itp.).
Na zakończenie chciałabym podkreślić, że jeżeli masz dobry kontakt ze swoimi uczniami i uczennicami, to jesteś najlepszą osobą do rozmowy na temat ich emocji i potrzeb w okresie pandemii. To, że uczniowie i uczennice Cię znają i Ci ufają, jest najważniejsze.
*Trauma w dobie pandemii, Przewodnik Fundacji „Dorastaj z Nami”.
**Raport z badania Nauka zdalna i pobyt w domu 2020, 9 października, Oddział Terenowy Towarzystwa Aktywności Dzieci “Szansa”.
***Młodzież w czasie epidemii, IPZIN 2020 cz. 1 i 2.
| To, jak będziemy przeżywać sytuację traumatyczną, jest uzależnione od tego, czy potrafimy w sobie odnaleźć tzw. poczucie sprawczości. Czy w momencie, w którym wokół dzieje się tak dużo złego, potrafimy znaleźć cząstkę dobra? Czy możemy zrobić coś dobrego dla siebie bliźniego/dla innych i nie dać się zanurzyć w poczuciu krzywdy i niesprawiedliwości? Sposobem na pokonywanie poczucia krzywdy może być znalezienie czegoś pozytywnego, co każdy z nas może zrobić. prof. Bogdan de Barbaro |
Anna Kawalska – psycholożka międzykulturowa, trenerka umiejętności społecznych oraz kompetencji międzykulturowych i antydyskryminacyjnych, arteterapeutka, psychotraumatolożka. Od kilkunastu lat pracuje z grupami dzieci oraz osób dorosłych, prowadząc zajęcia psychoedukacyjne oraz wsparciowe, tworzy programy oraz materiały edukacyjne.
Działanie sfinansowane ze środków Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030.
