Artykuł
Statystyki pokazują, że coraz więcej dziewcząt decyduje się na podjęcie studiów technicznych i inżynierskich. W Polsce odnotowano wzrost o ok. 6 punktów procentowych – z 31% na 37% – w ciągu ostatnich 10 lat (Fundacja Edukacyjna Perspektywy Kobiety na politechnikach 2019, www.dziewczynynapolitechniki.pl/pdfy/raport-kobiety-na-politechnikach2019.pdf). Mimo to kobiety wciąż w znacznie mniejszym stopniu niż mężczyźni są reprezentowane w naukach ścisłych i kierunkach STEM (ang. Science, Technology, Engineering, Mathematics, ‘nauka, technologia, inżynieria, matematyka’), zarówno na uczelniach wyższych, jak i rynku pracy. Skąd wciąż biorą się te dysproporcje i jaką rolę ma w tej kwestii do odegrania szkoła? Zapraszamy do zapoznania się z praktycznymi wskazówkami, jak można dbać o równość płci w placówce oświatowej i jak wzmacniać dziewczyny oraz rozbudzać u nich zainteresowanie naukami ścisłymi i przyrodniczymi.
Wyzwania społeczne
Kobiety stanowią ponad połowę społeczeństwa, a ich brak w życiu publicznym, w sferze politycznej czy gospodarczej, to nie tylko kwestia naruszania praw człowieka, ograniczania możliwości indywidualnego rozwoju czy stabilnego zatrudnienia i otrzymywania wynagrodzenia na równi z mężczyznami. To również pozbawianie możliwości wpływu, podejmowania decyzji i szukania rozwiązań, także dla wyzwań, które stoją obecnie przed ludzkością. Niewykorzystanie tego potencjału jest stratą dla wszystkich. Aby osiągnąć ONZ-owskie Cele Zrównoważonego Rozwoju (www.un.org.pl), utrzymać demokrację i wzmocnić społeczeństwo obywatelskie, należy uwzględnić siłę, głos i perspektywy całej populacji, nie tylko jej połowy.
Nie bez znaczenia jest kwestia rozwoju gospodarki opartej na wiedzy – już teraz w Polsce brakuje ok. 50 tys. osób w sektorze IT, a w perspektywie najbliższego roku w Europie będzie brakowało ich około miliona. Przed kobietami coraz bardziej otwierają się perspektywy zawodowe w tych sektorach, w których nauki ścisłe, przyrodnicze i nowe technologie stanowią klucz do sukcesu.
Jednocześnie wciąż mamy do czynienia z pojęciem feminizacji ubóstwa (to kobiety stanowią znaczną większość osób ubogich na świecie, poważniej odczuwają konsekwencje ubóstwa oraz procesów, które są z nim związane, np. zmiany klimatu), a szklany sufit, czyli ograniczenia w dostępie kobiet do wysokich pozycji politycznych i stanowisk kierowniczych, nadal dla wielu stanowi barierę trudną do pokonania. Jakie mechanizmy za tym stoją i czy szkoła potrafi sprostać temu wyzwaniu?
Niewidoczny problem
Liczne raporty, m.in. Wielka nieobecna – o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, a także opracowania, np. Kwestia płci w nowych podstawach programowych i wybranych podręcznikach szkolnych Instytutu Spraw Publicznych (B. Łaciak, M. Druciarek, 2018, www.isp.org.pl/pl/publikacje/kwestia-plci-w-nowych-podstawach-programowych-i-wybranych-podrecznikach-szkolnych), wskazują jednoznacznie, że kwestia równości płci, w tym dyskryminacji ze względu na nią, nie jest w zasadzie poruszana w ramach systemu edukacji formalnej. Podręczniki często podtrzymują stereotypowe wzorce oraz role społeczne kobiet i mężczyzn, podstawy programowe kształcenia ogólnego milczą na temat edukacji antydyskryminacyjnej, a system kształcenia i doskonalenia nauczycieli w Polsce nie wymaga od nich kompetencji w zakresie przeciwdziałania dyskryminacji w szkole. Kwestia płci staje się tym samym niewidzialna, a wyzwania związane z wyrównywaniem różnic trudne do pokonania – zarówno na lekcji, jak i w przestrzeni szkolnej.
W Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach programu edukacyjnego Równe/Różne. Wspieranie równości płci w szkołach (ang. Expanding Gender Equality Charter Mark) przeprowadziłyśmy kilkanaście wywiadów na temat wspierania przez szkołę równości płci oraz wyrównywania szans edukacyjnych dziewczyn i chłopców. Rozmawiałyśmy z nauczycielkami i nauczycielami, dyrektorkami szkół podstawowych oraz ekspertami i ekspertkami, którzy zajmują się równością w edukacji. Pytałyśmy o różne obszary, poczynając od polityki zatrudnienia, poprzez przestrzeń szkolną, ofertę zajęć dodatkowych, oficjalną komunikację, wyniki w nauce i wybory przedmiotowe, zwyczaje i tradycje, po wsparcie dla uczniów i uczennic LGBT oraz postępowanie w razie przemocy ze względu na płeć. Kwestionariusz w formie testu do autoewaluacji dostępny jest na stronie https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/krok-1-zrob-test-na-rownosc.
Podczas rozmów z dyrekcją oraz nauczycielami i nauczycielkami o (nie)równości płci w szkole, zazwyczaj miałyśmy okazję usłyszeć: „u nas nie ma tego problemu”, „wszyscy uczniowie mają równy dostęp i mogą robić, co chcą. Pojawiały się też opinie, że owszem, może są pewne obszary nierówności (np. nie każdy korzysta z infrastruktury czy oferty dodatkowej, oceny są różne w zależności od płci), ale wynika to wyłącznie z woli (lub jej braku) samych uczniów lub uczennic, a i szkoła nie ma nic do tego. Po prostu „tak już jest” i „dziewczyny tego nie chcą”.
Szkolne podejście
Tego typu odpowiedzi powielają jeden z licznych stereotypów dotyczących płci, który z góry przypisuje dziewczynom większe predyspozycje i chęci do uczenia się przedmiotów humanistycznych, artystycznych, a chłopcom – ścisłych czy przyrodniczych. Według raportu sieci Eurydice Różnice w wynikach nauczania a płeć uczniów: Obecna sytuacja i działania podejmowane w Europie (2009) sposób, w jaki postrzegają uczniów i uczennice ich nauczyciele i nauczycielki,, stanowi kluczowy element równego traktowania w szkole i przekłada się na doświadczenie szkolne młodzieży, które może zaważyć na jej późniejszym wyborze ścieżki kariery.
Jednocześnie eksperci podkreślają, że choć dziewczęta i chłopcy osiągają w większości państw podobne wyniki np. w nauczaniu matematyki (w czwartym i ósmym roku nauki), to dziewczęta mają często niższą samoocenę w kontekście przedmiotów ścisłych, a ich wyniki wraz z dojrzewaniem obniżają się w kolejnych latach edukacji i demotywują do dalszych starań. Choć pozornie obie płcie mają równe szanse i możliwości, narzucane im w procesie socjalizacji role społeczne – co komu wolno, co u kogo doceniamy itp. – oraz komunikaty nie wprost, np. poprzez treści zawarte w podręcznikach szkolnych prezentujące sylwetki naukowców czy bohaterów (mężczyzn), utrwalają powielany system przekonań i norm społecznych.
Z prowadzonych przez nas rozmów wynika, że zazwyczaj w szkołach brakuje refleksji choćby na temat tego, jak formułowane i do kogo skierowane są ogłoszenia o pracę (np. „szukamy sprzątaczki”, a nie „osób sprzątających”), kto faktycznie korzysta z przestrzeni szkolnej (boiska sportowego itd.), do kogo skierowana jest oferta zajęć dodatkowych i kto na nie uczęszcza (m.in. kółka programowania czy zajęcia plastyczne). Rzadko pojawia się pytanie, czy tradycje i zwyczaje szkolne na pewno nie reprodukują stereotypów płciowych. Spotykałyśmy się z brakiem świadomości, do kogo szkoła kieruje swoje przekazy w oficjalnej komunikacji oraz czym jest język równościowy, wrażliwy na płeć. Niewiele osób zwraca uwagę, jaka perspektywa dominuje w podręcznikach (np. historia jako domena „wielkich mężczyzn”, nauki ścisłe jako domena „wielkich naukowców”) oraz jakie modele męskości i kobiecości prezentują lektury szkolne. Trudno dostrzegalny jest związek między płcią a osiąganiem lepszych wyników w przedmiotach humanistycznych czy ścisłych i co wpływa na te różnice – szkoły generalnie nie prowadzą takich statystyk.
Raport It’s Different for Girls. The influence of schools Institute of Physics (2011), organizacji zrzeszającej fizyków pracujących w Wielkiej Brytanii oraz Irlandii, wymienia trzy czynniki mające największy wpływ na podejście uczniów i uczennic do fizyki:
- samoocena – postrzeganie swojej osoby w odniesieniu do przedmiotu;
- sposób doświadczenia fizyki w szkole;
- relacja ucznia z nauczycielem – stopień wsparcia, jaki uzyskuje uczeń od nauczyciela fizyki.
Z raportu wynika także, że w szkołach, które odnotowują sukcesy w zakresie angażowania dziewcząt w nauki ścisłe i przyrodnicze, podejmowane są długofalowe interwencje edukacyjne uwzględniające kwestię równości płci. Praca pojedynczego nauczyciela czy nauczycielki jest ważna, ale skuteczne działania oznaczają konieczność zmiany systemowej, wpływającej na kulturę pracy całej szkoły. Od czego zacząć?
Autorefleksja
Warto przyjrzeć się swoim nawykom, poobserwować swoje (i innych) reakcje oraz zachowania w wybranych sytuacjach, aby zorientować się, w jakim stopniu refleksja nad kwestią płci jest obecna w życiu naszym i szkoły. Zachęcamy do wypełnienia testu do autoewaluacji: https://rejestracja.ceo.org.pl/content/standard-edukacji-na-rzecz-rownosci-plci, a także zapoznania się z podręcznikiem pomagającym wprowadzać wysokie standardy na rzecz równości płci w szkołach: https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/krok-2-jak-wprowadzac-standardy-rownosci-plci-w-szkole.
Można skorzystać z dostępnych narzędzi, które prezentujemy w dalszej części artykułu, a do rozmowy podsumowującej wnioski zaprosić większe grono nauczycieli. i nauczycielek.
Pytania do autorefleksji (J. Frydrych, Przewodnik merytoryczny dla nauczycielki i nauczyciela, 2018, https://globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-merytoryczny-dla-nauczycielki-i-nauczyciela-wzor-na-scisle):
- Jak zwracam się do chłopców, a jak do dziewcząt?
- Czy nie traktuję uczennic bardziej protekcjonalnie i/lub pobłażliwie?
- Czy pozwalam sobie na żarty związane z płcią uczennic lub uczniów?
- Jakie komentarze, opinie, komplementy etc. kieruję do chłopców, a jakie do dziewcząt?
- Na jakie zachowania przyzwalam chłopcom, a na jakie dziewczętom?
- Jak oceniam uczniów i uczennice o podobnych zainteresowaniach i umiejętnościach w zależności od ich płci? Jak formułuję (głośno lub w myślach) te oceny?
- Jakie przykłady lub zadania daję uczennicom, a jakie uczniom?
- Czego oczekuję od uczniów, a czego od uczennic (np. podejmowania się określonych zadań)? Jakie wymagania stawiam jednym, a jakie drugim?
- Jakie obowiązki powierzam chłopcom, a jakie dziewczynom (np. sprzątanie sali po lekcjach, noszenie ciężkich sprzętów)?
- Ile czasu (np. na tłumaczenie zadania) poświęcam chłopcom, a ile dziewczętom?
- Ile czasu na mojej lekcji zabierają wypowiedzi dziewcząt, a ile chłopców?
„Nie” dla stereotypów
Ta kwestia dotyczy całej społeczności szkolnej i oznacza głęboką pracę na postawach – rozumienia stereotypów dotyczących płci (a także innych przesłanek dyskryminacji), umiejętności ich rozpoznawania i reagowania na nie. Gdy słyszymy seksistowski komentarz, np. dotyczący predyspozycji dziewcząt do nauk ścisłych, wyraźmy swoją niezgodę na używanie takiego języka w przestrzeni publicznej lub w naszej obecności, pokażmy, że jest to zachowanie dyskryminujące, naruszające godność drugiej osoby. Możemy odwołać się do wyników badań i raportów (także z tego artykułu) i podkreślić, iż rozwijanie zainteresowań i zdobywanie wiedzy dostępne są dla każdej osoby, niezależnie od płci.
Proponujemy przeprowadzenie z uczniami i uczennicami ćwiczenia Pomyśl o przyszłości bez stereotypów (http://rybitwa.ddns.net/wp-content/uploads/2020/04/Pomyśl-o-przeszłości-bez-stereotypow.pdf), a dla nauczycieli i nauczycielek zorganizowanie szkolenia z zakresu edukacji antydyskryminacyjnej, włączającej, równościowej. Warto też śledzić publikacje wydawane przez instytucje specjalizujące się w tej tematyce, np.:
- Fundacja Autonomia (autonomia.org.pl)
- Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej (ceo.org.pl; szkolatolerancji.ceo.org.pl/aktualnosci/rowne-rozne-wspieranie-rownosci-plci-w-szkolach)
- Fundacja Feminoteka (feminoteka.pl)
- Fundacja Przestrzeń Kobiet (www.przestrzenkobiet.pl)
- Helsińska Fundacja Praw Człowieka (hfhr.pl)
- Kampania Przeciw Homofobii (kph.org.pl)
- Stowarzyszenie Homo Faber (hf.org.pl)
- Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (tea.org.pl)
Baza organizacji dostępna jest także na stronie: https://rownosc.info/org_bank/list.
Kobiece wzorce
Zwróćmy uwagę na to, jakie role pełnią dziewczyny i chłopcy w klasie oraz szkole, i unikajmy stereotypowego przypisywania ról w grupie. Ważne jest, aby zadbać o różnorodne zadania dla obu płci, a dziewczynom zlecać również działania z zakresu wsparcia technicznego, przypisywać role liderskie, doceniać zaangażowanie. Kluczowe okazuje się kierowanie bezpośrednio do dziewcząt (i analogicznie do chłopców) komunikatów zachęcających do podejmowania poszczególnych aktywności. Dużo skuteczniejsze są rekrutacje do klas o profilu ścisłym i przyrodniczym, kiedy zaproszenie formułowane jest także bezpośrednio do dziewcząt. W ten sam sposób wzrasta u nich zainteresowanie dodatkowymi zajęciami czy kołami naukowymi.
Kobiety zajmujące się nauką i polityką, zmieniające świat jak Greta Thunberg, Malala Yousafzai czy dziewczyny z Młodzieżowego Strajku Klimatycznego, to wzory do naśladowania, o których warto rozmawiać z młodzieżą i kształtować w niej poczucie sprawczości. Zachęcajmy też do diagnozowania swoich zainteresowań i predyspozycji w różnych obszarach oraz pokazywania możliwości dalszego rozwoju. Pomocny może być np. materiał Karta pracy: Uzdolnienia, kompetencje, zainteresowania (https://globalna.ceo.org.pl/scenariusze-i-gry/karta-pracy-uzdolnienia-kompetencje-zainteresowania).
Filmy o niestandardowych rolach kobiet:
- Daria, motornicza – Daria Jąderko jest motorniczą w Tramwajach Warszawskich, https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/daria-motornicza;
- Anita, Iga i Zosia, piłkarki – Anita Abramczyk trenuje dziewczynki w programie Legia Soccer School, a Iga i Zosia to młode piłkarki z drużyny Legia Ladies, https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/anita-iga-i-zosia-pilkarki;
- Julia i Ania – duet Julianna Płaczysko pomaga mieszkańcom wpływać na przestrzeń wokół nich i walczyć z chaosem wizualnym w najbliższym otoczeniu, https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/julia-i-ania-duet-julianna-placzysko.
Filmy i scenariusze o dziewczynach w naukach ścisłych:
- Ścisłe dla dziewczyn – ekspertki radzą, jak zachęcać dziewczyny do angażowania się w nauki ścisłe, youtube.com/watch?v=06iEAcq0Abg;
- Perspektywy – Girls go STEM – zbiór filmów informacyjnych, webinaria, wywiady z kobietami studiującymi STEM, youtube.com/user/DziewczynyNaPoliTV/videos;
- SciGirls – serial o dziewczętach zajmujących się STEM, youtube.com/watch?v=z0-GtsudIg8&list=PLeE9Z9we25wQyVUqWII-VehyF3cNDvcdq;
- Przewodnik dla uczennicy i ucznia „Wzór na ścisłe”, https://globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-dla-uczennicy-i-ucznia-wzor-na-scisle;
- Gdzie się podziały wszystkie wynalazczynie? – scenariusz zajęć poszerzający listę postaci historycznych o kobiece odkrycia, https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/rowno-rozne/materialy/gdzie-sie-podzialy-wszystkie-wynalazczynie;
- Czy minerał zmieni oblicze światowej energetyki? – scenariusz zajęć pokazujący, jak istotną rolę w rozwiązywaniu obecnych wyzwań odgrywają nauki ścisłe, https://globalna.ceo.org.pl/biologia/scenariusze-i-gry/scenariusz-czy-mineral-zmieni-oblicze-swiatowej-energetyki.
STEM Klub
W realizowanym przez CEO projekcie „Wzór na ścisłe” uczniowie i uczennice odkrywają, w jaki sposób nauka i technologia mogą odpowiadać na globalne wyzwania związane np. z transportem, energią czy dostępem do wody. Badania prowadzone przez konsorcjum organizacji w ramach międzynarodowego projektu „Girls into Global STEM” (www.gigsproject.eu/) pokazują, że praktyczne przykłady zastosowania wiedzy i umiejętności znacznie zwiększają zainteresowanie dziewcząt tematem i ich zaangażowanie w znajdowanie rozwiązań.
Świetną okazją do podejmowania takich działań może być założenie w szkole STEM Klubu – przestrzeni, w której można prowadzić eksperymenty, pogłębiać wiedzę na wybrany temat i wspólnie z koleżankami i kolegami realizować własne projekty (https://globalna.ceo.org.pl/publikacje/przewodnik-stem-klub). To również szansa, by pokazywać społeczny aspekt działań podejmowanych poprzez nauki ścisłe, co stanowi dodatkowy czynnik motywujący dla dziewcząt. Polecamy zestaw scenariuszy zajęć dotyczący globalnych wyzwań: https://globalna.ceo.org.pl/biologia-matematyka-chemia-fizyka/scenariusze-i-gry/globalne-wyzwania-lokalne-rozwiazania-zbior.
Dla dociekliwych:
- Centrum Edukacji Obywatelskiej, Równe/Różne. Wspieranie równości płci w szkołach (https://szkolatolerancji.ceo.org.pl/aktualnosci/rowne-rozne-wspieranie-rownosci-plci-w-szkolach), Wzór na ścisłe (https://globalna.ceo.org.pl/programy/wzor-na-scisle/materialy)
- Eurydice, Różnice w wynikach nauczania a płeć uczniów: Obecna sytuacja i działania podejmowane w Europie, 2009, http://czytelnia.frse.org.pl/media/Różnice_w_wynikach_nauczania_a_płeć_uczniów.pdf
- Girls Gone Tech, blog, girlsgonetech.pl
- „Girls into Global STEM”, międzynarodowy program edukacyjny, gigsproject.eu
- Go Science Girls, blog w języku angielskim, https://gosciencegirls.com
- Institute of Physics, It’s Different for Girls. The influence of schools, 2011, iop.org/education/teacher/support/girls_physics/different/page_61620.html#gref
- „Kosmos dla dziewczynek”, dwumiesięcznik, https://fundacjakosmos.org
- Obserwatorium Równości Płci, rownoscplci.pl/strona-glowna,1.html
- Rada Europy. Strategia na rzecz równości płci 2018–2023, https://rm.coe.int/gender-equality-strategy-2018-2023-pl/168097fa52
- Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Wielka nieobecna – o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce, 2011, https://tea.org.pl/userfiles/file/Wielka_nieobecna_raport.pdf
Cały materiał opublikowany jest w miesięczniku Dyrektor Szkoły, nr 7 lipiec 2020 r.
