Artykuł
Kiedy myślę o roli nauczyciela w XXI wieku, zauważam dużą zmianę, jaka dokonała się na przestrzeni lat. Przede wszystkim nauczyciel nie tylko jest osobą, która w procesie uczenia się przekazuje wiedzę; stał się moderatorem, który daje uczniowi przestrzeń do poszukiwań, dyskusji, odkrywania własnego potencjału. Jest to osoba, która zna style uczenia się swoich podopiecznych i dobiera odpowiednie techniki oraz narzędzia, aby wspomóc proces uczenia się każdego ucznia.
Będąc świadomą tej roli postanowiłam wzbogacić swój warsztat pracy w różnorodne techniki wspierające przyswajanie wiedzy przez moich uczniów; co więcej, techniki te są na tyle nieskomplikowane, że dostosowanie ich do konkretnej klasy, własnego przedmiotu nie wymaga od nauczycieli wielkich nakładów pracy.
Praca z kostkami metodycznymi
Praca z kostkami metodycznymi to jedna z moich ulubionych technik wspierająca proces uczenia się. Kostki metodyczne są dwie – niebieska na początek lekcji i czerwona na jej zakończenie. W praktyce moja praca z kostką niebieską wygląda tak, że po zapisaniu tematu lekcji proszę ucznia o złapanie kostki (czasami uczeń jest wybrany losowo, innym razem wybór jest celowy). Zadaniem ucznia jest udzielenie odpowiedzi na pytanie z kostki, które zobaczył po jej złapaniu, a następnie odrzucenie kostki do kolejnej osoby w klasie.
To nauczyciel decyduje o ilości rzutów, o tym, ile czasu poświęci na ekspozycję lekcji przeprowadzoną w ten sposób. Na pewno należy wyjaśnić naszym podopiecznym zasady pracy z kostkami metodycznymi, gdyż czasami zdarza się, że uczniowie rzucają zbyt mocno, co powoduje, że ląduje ona gdzieś na podłodze i trzeba jej szukać; ponadto, jeśli na pytanie ma odpowiedzieć uczeń z problemami w nauce, może się zdarzyć, że trzymając kostkę z pytaniem, uczeń milczy.
Warto poczekać na jego odpowiedź, nawet jeśli będzie to zajmowało więcej czasu, po pierwsze dlatego, że zależy nam, aby każdy z naszych podopiecznych zabierał głos na lekcji, po drugie, uczniowie zrozumieją, że traktujemy zadanie poważnie i jesteśmy konsekwentni. Pamiętam lekcję, kiedy na odpowiedź ucznia czekałam około czterech minut – było warto. Uczeń ośmielił się na tyle, że częściej zabiera głos w dyskusjach, pozostała część klasy zrozumiała, że odsunięcie odpowiedzi w czasie mające na celu przeniesienie pytania na osobę, która jest aktywniejsza na zajęciach jest bezcelowe, ponieważ zależy mi na dialogu z KAŻDYM uczniem.
Często zdarza się, że moi podopieczni muszą odpowiedzieć na pytanie, które dosłownie przed chwilą wylosował jego kolega lub koleżanka, warto pamiętać, że kiedy usłyszymy: „Ja tak jak kolega”, to należy mimo wszystko poprosić o powtórzenie wypowiedzi kolegi lub koleżanki. Dlaczego? Nawet jeśli uczeń powtórzy nam dokładnie to samo, to i tak przetwarza wiedzę, czyli się uczy (choć identyczne powtórzenie tak naprawdę bardzo rzadko się zdarza, gdyż kiedy dziecko zacznie odpowiadać, okazuje się, że jest na tyle kreatywne, że dodaje coś od siebie).
Na ściankach niebieskiej kostki, która ma pomóc nauczycielowi dobrze zacząć lekcję, znajdują się następujące pytania:
1. Co cię zainteresowało w tym temacie?
2. Jak wytłumaczysz innemu uczniowi, dlaczego ten temat jest ważny?
3. O czym, twoim zdaniem, będzie ta lekcja?
4. Jakie masz pytania związane z tym tematem?
5. Co już wiesz na ten temat?
6. Logo Szkoły Uczącej Się
Dwa pierwsze pytania pozwalają mi jako nauczycielowi zrozumieć zainteresowania uczniów, co więcej, pozwolą na refleksję dotyczącą formułowania tematu, może następnym razem warto go przeredagować, by był bardziej intrygujący dla moich podopiecznych i przez to zachęcał do uczenia się. Bardzo się cieszę, kiedy dzięki kostce pojawia się pytanie trzecie: „O czym, twoim zdaniem, będzie ta lekcja?” – pospiesznie zapisuję odpowiedzi uczniów i uczennic na tablicy, ponieważ tak naprawdę w tym momencie w naturalny sposób moi uczniowie samodzielnie formułują cel lekcji.
Zależy mi, żeby cele lekcji były dla dzieci i młodzieży zrozumiałe, tworzone w języku zrozumiałym dla ucznia; gdy cel jest przez nich tworzony bądź współtworzony, możemy mieć stuprocentową pewność, że jest w pełni zrozumiały. Kiedy pojawia się pytanie czwarte, zapisuję pytania do lekcji podane przez uczniów na tablicy i zawsze odwołuję się do nich w trakcie zajęć lub na ich koniec, gdyż niezwykle istotne jest według mnie to, aby uczniowie otrzymali odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Bardzo ważne jest pytanie: „Co już wiesz na ten temat?” – dzieci i młodzież znacznie szybciej przyswajają wiedzę, jeśli ją nadbudowujemy, dzięki niebieskiej kostce nauczyciel może nowe wiadomości powiązać z tym, czego uczniowie dowiedzieli się wcześniej.
Czerwona kostka to mój pomysł na ciekawe zakończenie lekcji, zasady pracy z kostką czerwoną są podobne, znajdują się na niej następujące pytania:
1. Czego jeszcze chcesz się dowiedzieć na ten temat?
2. Jak, twoim zdaniem, najlepiej nauczyć kogoś tego tematu?
3. Co z tego tematu jest dla ciebie ważne?
4. Jak zastosujesz ten temat w życiu?
5. Co z tego tematu powinniśmy zapamiętać?
6. Logo Szkoły Uczącej Się
Pytania znajdujące się na czerwonej kostce pozwalają młodzieży przetworzyć zdobytą podczas lekcji wiedzę, dokonać refleksji nad jej wykorzystaniem w praktyce oraz nad tym, co z tej lekcji dla młodzieży jest najistotniejsze. Niezmiernie się cieszę, kiedy pojawia się pytanie: „Co z tego tematu jest dla ciebie ważne?” lub „Co z tego tematu powinniśmy zapamiętać?”, gdyż udzielając odpowiedzi na te pytania, uczniowie tak naprawdę formułują kryteria nauczania (kryteria sukcesu, inaczej NaCoBeZU) do lekcji, które warto zanotować. Taka refleksja uczniowska pozwala sprawdzić, na ile uczniowie przyswoili wiadomości z zajęć, w ten sposób pokazuję, że dialog z moimi uczniami jest dla mnie niezwykle istotny.
Praca z kostkami metodycznymi to nie tylko prosta technika wspierająca proces uczenia się dzieci i młodzieży, to także dla mnie sposób na uzyskanie informacji zwrotnej od uczniów na temat tego, co im pomaga się uczyć.
Patyczki i praca w parach / grupach
Często słyszę, że losowanie uczniów do odpowiedzi za pomocą patyczka, na którym znajduje się imię i nazwisko ucznia, to jedna z technik związanych z ocenianiem kształtującym. Niestety, jeśli patyczki są używane w tej formie, nie mogę się zgodzić ze stwierdzeniem, ze mają cokolwiek wspólnego z ocenianiem kształtującym czyli wspieraniem ucznia w zdobywaniu wiedzy i umiejętności, to po prostu zwykłe losowanie.
Kiedy zadaję uczniom pytanie bądź kiedy mają wykonać zadanie edukacyjne na podstawie konkretnych, mierzalnych kryteriów, nie wymagam, aby odpowiedź pojawiła się natychmiast po pytaniu. Podobna praktyka wprowadza niepotrzebny na lekcji stres, który nie sprzyja uczeniu się i w jakiś sposób stygmatyzuje tych uczniów, którzy wolniej przetwarzają wiedzę, wolniej pracują i w związku z tym nie są w stanie udzielić odpowiedzi od razu.
Moi uczniowie na zastanowienie się nad odpowiedzią na pytanie lub wykonanie zadania edukacyjnego mają czas, podczas którego są proszeni o to, by uzgodnić odpowiedź podczas pracy w parze lub grupie. Dopiero po upłynięciu tego czasu losuję ucznia, który ma udzielić odpowiedzi na pytanie. Uczniowie bardzo szybko dostrzegają zalety pracy w parach lub grupach, zdają sobie sprawę, że każdy z niej korzysta. Ci, którzy mają problemy w nauce, czują się pewnie, ponieważ zdobyli wiedzę, uczestnicząc w dyskusji z osobami z klasy, natomiast uczniowie zdolni korzystają, gdyż „nauczając”, przetworzyli wiadomości i utrwalili je.
Dopiero wtedy przystępuję do losowania, które odbywa się już w zupełnie innej atmosferze, przede wszystkim w atmosferze bezpieczeństwa, gdyż moi podopieczni otrzymali tak naprawdę czas na sformułowanie odpowiedzi. Ponadto patyczki służą efektywnemu dialogowi w klasie, o czym mówię uczniom, gdyż zależy mi, żeby każdy mógł podczas zajęć zabrać głos. Wykorzystanie patyczków z imionami i nazwiskami uczniów do losowania zamienia się w efektywną technikę wspierającą uczenie się.
Techniki wspierające uczniów w uczeniu się i zwiększające zaangażowanie uczniów:
• runda bez przymusu – metoda polega na zwróceniu się do każdego ucznia po kolei z prośbą o zabranie głosu, uczeń może też powiedzieć: „pasuję”, umożliwia to wypowiedzenie się oraz stworzenie sytuacji, w której uczeń odpowiedzialnie decyduje o sobie, pozwala nauczycielowi na poznanie różnorodnych opinii;
• pytanie – wszyscy piszą – wszyscy uczniowie zapisują odpowiedź na pytanie, następnie nauczyciel prosi jednego ucznia o przeczytanie odpowiedzi, jeśli jest ona błędna, nauczyciel podaje prawidłową, celem tej metody jest zmobilizowanie jak największej liczby uczniów do zastanowienia się nad pytaniem, kiedy zadajemy pytanie i oczekujemy odpowiedzi często zdarza się, że do odpowiedzi zgłaszają się ci sami uczniowie, dzięki tej technice każda osoba w klasie się uczy, gdyż podchodzi do zadania;
• zdania podsumowujące – użycie zdań zaczynających się od takich zwrotów jak: Dowiedziałem się dziś…, Zaczynam się zastanawiać…, Zaskoczyło mnie… pomaga uczniom wyciągnąć najważniejsze wnioski z lekcji lub zdobyć nowe doświadczenia, jest to jednocześnie informacja zwrotna od uczniów do nauczyciela na temat stopnia realizacji celów lekcji, nauczyciel po prostu dowiaduje się, czy może „iść dalej” z materiałem;
• zapytaj kolegę – uczniowie potrzebujący pomocy najpierw proszą koleżankę/kolegę, wzmacnia to poczucie wzajemnego wspierania się uczniów, można stosować na przykład wtedy, gdy uczeń pyta o wskazówki do pracy domowej, dzięki tej technice uczniowie utrwalają wiedzę i mobilizują się do skupienia podczas zajęć lekcyjnych;
• wymiana w parach – uczniowie dobierają się w pary i wymieniają poglądami, co służy poznaniu opinii innych i uczy aktywnego słuchania drugiej osoby, technikę można stosować, aby wymienić opinie, aby uczniowie mogli podzielić się tym, czego się nauczyli, mobilizuje uczniów do większej aktywności;
• test – powtórka – nauczyciel zadaje wiele pytań odnoszących się do omawianego wcześniej materiału, uczniowie udzielają na nie pisemnych odpowiedzi, po każdym pytaniu nauczyciel podaje prawidłową odpowiedź, metoda umożliwia zaangażowanie wszystkich uczniów w powtórkę materiału, korygowanie błędów i uczenie się na błędach (Harmin, 2015, s. 29-51);
Techniki wspierające uczniów w uczeniu się podnoszące poprzeczkę
• nauka jako wyzwanie – przedstawienie uczniom zadania szkolnego jako wyzwania lub okazji sprawdzenia się, nie jako obowiązku szkolnego, celem tej metody jest pobudzenie do maksymalnego zaangażowana, ta technika jest bezpośrednio związana z celami lekcji, które powinny być realne, możliwe do osiągnięcia;
• inspirujące stwierdzenia – metoda polegająca na zachęceniu uczniów do nauki poprzez stwierdzenie, że dany materiał będzie potrzebny w konkretnej sytuacji, uczniowie coraz częściej zadają pytanie: „Do czego mi się to przyda”, warto aby inspirujące stwierdzenia częściej pojawiały sie na lekcjach, motywując uczniów do działania, łącząc teorię z praktyką;
• zadanie na dobry początek – aktywuje wiedzę z poprzedniej lekcji, pokazuje uczniom, że rozpoczynają kolejną lekcję z konkretną wiedzą, co motywuje do pracy, zadaniem na dobry początek może być odpowiedź na pytanie kluczowe, krzyżówka uwzględniająca wiadomości z poprzedniej lekcji, dla nauczyciela jest to również informacja, czy na pewno cel z poprzedniej lekcji został osiągnięty i czy może z materiałem „pójść dalej”;
• karty „myślę/ czuję” – uczniowie anonimowo zapisują swoje przemyślenia i odczucia, których doznają w danym momencie, celem metody jest rozwijanie samoświadomości oraz tworzenie więzi we wzajemnych relacjach;
• praca w parach/ grupach – wspiera obecność czwartej strategii oceniania kształtującego jak również rozwija kompetencje kluczowe uczniów związane z umiejętnością współpracy, praca w grupach przynosi efekty kiedy uczniowie mają konkretne zadanie do wykonania oparte na mierzalnych kryteriach, a przebieg pracy uczniów jest monitorowany przez nauczyciela;
• najlepsze rozwiązanie – debata – uczniowie najpierw w parach przygotowują argumenty „za” i „przeciw” dotyczące jakiegoś tematu, następnie pary siadają naprzeciwko siebie, aby wyjaśnić sobie nawzajem stanowiska bądź wypracować stanowisko wspólne dla całej czwórki, celem metody jest uczenie się wzajemnie od siebie i uczenie otwartej wymiany poglądów;
• grupa wsparcia – kilkoro uczniów regularnie pracuje w tym samym składzie, udzielając sobie wsparcia w rozwiązywaniu problemu, celem metody jest zapewnienie wszystkim uczniom poczucia przynależności do grupy i wsparcia ze strony rówieśników;
• zadanie długoterminowe – projekt – indywidualnie lub w niewielkich grupach uczniowie pracują nad jakimś zadaniem, przedstawiając na koniec wymierny rezultat, celem metody jest nauczenie uczniów brania odpowiedzialności za wykonanie zadania i wzajemne uczenie się;
• klasowi korepetytorzy – chętni uczniowie pomagają koleżankom/ kolegom z klasy, celem metody jest zapewnienie potrzebującym łatwego sposobu na uzyskanie pomocy w zrozumieniu trudnej partii materiału, korzystne nie tylko dla uczniów słabszych, którzy mogą przyswoić materiał wyłożony językiem zrozumiałym dla ucznia (bo językiem rówieśnika), ale także dla ucznia – korepetytora, który tłumacząc, utrwala poznane wiadomości;
• ocena koleżeńska odstawie kryteriów nauczania/ kryteriów sukcesu/ NaCoBeZU uczniowie wymieniają się pracami i udzielają sobie oceny kształtującej – informacji zwrotnej, tzw. oceny koleżeńskiej, po raz kolejny mają możliwość przetwarzania wiedzy z lekcji – pierwszy raz podczas wykonywania zadania, kolejny podczas sprawdzania pracy koledze/ koleżance i udzielania komentarza (Harmin, 2015, s. 63 – 129).
Na zakończenie
Prezentowane przeze mnie techniki wspierające proces uczenia się są możliwe do wykorzystania przez nauczycieli różnych przedmiotów, bardzo łatwe do zaadaptowania niezależnie od poziomu nauczania. Pojawiają się regularnie podczas moich zajęć, gdyż budują relacje uczeń – uczeń, uczeń – nauczyciel w klasie, wprowadzają pozytywną atmosferę sprzyjającą dialogowi i dzięki temu pozwalają każdemu uczniowi się uczyć. Korzystanie z kostek metodycznych, patyczków połączonych z pracą w parach lub grupach i technik przedstawionych przez M. Harmina wspiera dzieci i młodzież w uczeniu się i ich rozwoju.
Bibliografia:
1. Harmin M., jak motywować uczniów do nauki, Warszawa 2015
O autorce
Joanna Kostrzewa – dyplomowana nauczycielka języka angielskiego i polskiego w Szkole Podstawowej im. Wincentego Pola w Stawiszynie, trenerka i mentorka kursów internetowych w Centrum Edukacji Obywatelskiej w Warszawie. W codziennej pracy z uczniami stosuje ocenianie kształtujące, TIK, pracę metodą projektu, dramę.
Artykuł ukazał się jako część Niezbędnika o Ocenianiu Kształtującym, Dyrektor Szkoły, maj 2019 http://www.czasopisma.wolterskluwer.pl/dyrektor-szkoly/zawartosc-numerow/1635-dyrektor-szkoly-5-2019
