Szkoła jako łąka. Ćwiczenie rozwijające kompetencje wychowawcze

Kształcenie nauczycieli w zawodzie koncentruje się na przyswajaniu wiedzy o nauczaniu przedmiotowym i niezwykle rzadko obejmuje przygotowania do prowadzenia pracy wychowawczej. Tymczasem to właśnie oddziaływania wychowawcze tworzą klimat, w którym uczniowie mogą się uczyć i rozwijać swój potencjał. Jak zatem wzmocnić nauczycieli wychowawców w pełnieniu tej trudnej i odpowiedzialnej funkcji?

Wychowanie i kształcenie stanowią według prawa oświatowego dwa równie ważne filary wszelkich działań edukacyjnych. Jednak zarówno pojawiające się co jakiś czas w dyskursie publicznym kontrowersje wokół tej kwestii (szkoła ma wychowywać czy uczyć?), jak i praktyka wskazują, że nie jest to tak oczywiste, jak mogłoby się wydawać. Pomimo że placówki oświatowe mają obowiązek tworzyć własny program wychowawczo-profilaktyczny, obejmujący całość oddziaływań wychowawczych, pozostaje on często jedynie papierową atrapą, spisaną na potrzeby kontroli zewnętrznych, a nie efektem rzetelnej diagnozy potrzeb. Brakuje narzędzi zarówno do badania potrzeb, tworzenia realistycznych programów, jak i pracy z uczniami i uczennicami.

Kształcenie nauczycieli i nauczycielek w zawodzie koncentruje się na przyswajaniu wiedzy o nauczaniu przedmiotowym i niezwykle rzadko obejmuje przygotowania do prowadzenia pracy wychowawczej. Przez to nauczyciele i nauczycielki, którzy zostają wychowawcami młodych ludzi, podejmują działania intuicyjnie, borykając się z niedostatkiem własnych kompetencji, niewielkimi możliwościami wpływania na skomplikowaną rzeczywistość oraz z osamotnieniem i brakiem wsparcia w tej roli.

Dopełnienie działań

Aby dziecko czy młody człowiek mógł się rozwijać, musi mieć poczucie bezpieczeństwa, a także oparcie w sobie (samoświadomość), grupie (budowanie relacji z rówieśnikami) oraz wspierającym go dorosłym, który towarzyszy mu w rozwoju (relacja wychowawca – wychowanek). Wzrost wiedzy przedmiotowej nie odbywa się w próżni, lecz połączony jest nierozerwalnie z kształtowaniem kompetencji osobistych i społecznych, jak choćby zarządzania emocjami, empatii, rozpoznawania swoich zasobów, systematyczności i wytrwałości, samodyscypliny, automotywacji, odpowiedzialności, współpracy czy krytycznego myślenia. Siłą szkoły jest właśnie możliwość intencjonalnego oddziaływania na rozwój tych kompetencji, wspierania postaw i zachowań społecznie pożądanych, udzielania pomocy tam, gdzie wynikające z najróżniejszych przyczyn braki utrudniają rozwój jednostki.

Niezwykle istotne jest tutaj podejmowanie działań kompleksowych i spójnych, co oznacza, że nie można ograniczyć oddziaływań wychowawczych do 45 minut na tydzień. Każda chwila spędzana z wychowankami może mieć wartość uczącą, ponieważ – jak doskonale wiemy – na dzieci znacznie mocniej oddziałuje przykład dorosłych (modelowanie) niż nawet najpiękniejsze i najbardziej wzniosłe deklaracje.

fotografia: Miloslav Ofukany/Pixabay

Zaspokojenie potrzeb

Uświadomienie sobie, jak wielka odpowiedzialność spoczywa na nauczycielach i nauczycielkach, może stanowić dla nich zachętę do samorozwoju i zdobywania nowych kompetencji, ale też przytłaczać. Biurokratyczne podejście do wychowawstwa nie zawsze jest wynikiem złej woli – często to właśnie wyraz takiego przytłoczenia odpowiedzialnością.

Warto zatem zwracać uwagę, że rozwijanie kompetencji wychowawczych przyczynia się nie tylko do lepszego funkcjonowania uczniów i uczennic, ale i samych nauczycieli oraz nauczycielek. Kształtowanie w sobie empatii, zdolności komunikacyjnych czy umiejętności współpracy to przygoda na całe życie, ale właśnie przygoda – wyraźnie podwyższająca jakość tego życia również poza kontekstem szkolnym. Nawoływanie do „założenia maski najpierw sobie”, czyli zadbania najpierw o własne potrzeby i zasoby, nie przestaje być aktualne. Nie można dawać innym tego, czego samemu się nie ma. Nie można innych uczyć tego, czego się nie umie lub umie się słabo.

Warto podkreślić, że w równym – jeśli nie większym – stopniu dotyczy to też dyrekcji. Tworzenie otwartej i wspierającej szkolnej społeczności wymaga zadbania najpierw o siebie. Dlatego, aby pomóc swoim nauczycielom, dyrektor(ka) powinien/powinna:

zadbać o siebie, swój dobrostan i odporność psychiczną;
rozwijać własne umiejętności komunikacyjne, aby wyraźniej słyszeć potrzeby i obawy nauczycieli i nauczycielek;
podkreślać, że rozwój kompetencji miękkich służy nauczycielom i nauczycielkom;
promować rozwiązania coachingowe (indywidualne i grupowe), pozwalające nauczycielom i nauczycielkom rozpoznawać swoje mocne strony i efektywniej radzić sobie z problemami;
zachęcać do tworzenia grup wsparcia i wymiany doświadczeń wychowawczych, w których nauczyciele i nauczycielki mogą rozmawiać o swoich wyzwaniach w atmosferze bezpieczeństwa, bez lęku przed oceną.

Wychodząc z założenia, że myśląc o procesie wychowawczym, należy zacząć od zmapowania zasobów samych wychowawców i wychowawczyń, prezentujemy Państwu ćwiczenie autorstwa Małgorzaty Leszko z publikacji przygotowywanej przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach programu „Wychowanie to podstawa”.

: Zadbaj o siebie (fotografia: Pixabay)

: Postaw na współpracę (fotografia: Anna Shvets/Pexels)

Łąka autorefleksji

Wyobraź sobie szkołę jako kwietną łąkę – ekosystem, w którym współistnieją różne istoty, a wiele czynników oddziałuje na siebie nawzajem. Ty, jako wychowawca/wychowawczyni, jesteś jedną z roślin. Zapraszam Cię do ćwiczenia opartego na autorefleksji. Spójrz na rysunek łąki i uzupełnij go o refleksje wynikające z minizadań. Możesz rozłożyć je na kilka etapów i codziennie wykonywać jeden krok.

rysunek – narzędzie do ćwiczenia

Krok 1. Ukryty program szkoły – ściółka (20 minut)

Zastanów się:

Dlaczego ławki w większości klas ustawione są w ten sposób, że nauczyciel(ka) widzi wszystkich, ale uczniowie i uczennice nie widzą siebie nawzajem? Co to mówi o tym, które relacje są ważne?
Dlaczego etyka jest przedmiotem nieobowiązkowym? Co to mówi o tym, jakie treści w szkole są ważne?
Dlaczego godzina wychowawcza nazywa się „godziną do dyspozycji wychowawcy”?
Dlaczego sprawdziany są zwykle jednakowe dla wszystkich uczniów i uczennic? Co to mówi o naszym przekonaniu, na czym polega sprawiedliwość?
Co mierzą testy? Jakie przekonania na temat prawdy utrwalają?
Dlaczego uczniowie i uczennice otrzymują oceny ze sprawowania?
Czy w szkole jest demokracja? Jak godzimy to z pochwałą demokracji na lekcjach WOS-u?
Czy uczniowie i uczennice mają czas, żeby rozmawiać na lekcjach o swoim życiu, doświadczeniach? Co to oznacza?
Dlaczego specjalne potrzeby edukacyjne to pojęcie, które odnosimy tylko do dzieci z orzeczeniami z poradni? Co to mówi o tym, jak postrzegamy potrzeby uczniów i uczennic?

Zapisz na rysunku wartości lub normy, które rozpoznajesz w ukrytym programie szkoły. A może są inne, które przyszły Ci do głowy? Umieść je w miejscu, gdzie znajduje się ściółka – podłoże, które kształtuje warunki dla wzrostu, ale też które współtworzone jest przez istoty zamieszkujące łąkę.

Krok 2. Tożsamość i nierówności – inne rośliny (20 minut)

schemat – koło tożsamości

Przyjrzyj się kołu tożsamości i różnym kategoriom, które mogą okazać się pomocne w odpowiedzi na pytanie: “Kim jestem?” Następnie:

podkreśl jednym kolorem te kategorie, które powodują, że przynależysz do grupy większościowej, tj. mającej większy wpływ, dostęp do władzy lub zasobów w naszym społeczeństwie;
podkreśl innym kolorem kategorie, poprzez które należysz do grupy mniejszościowej, takiej, która ma trudniej, ma mniejszy wpływ, jest silnie stereotypizowana;
pomyśl o kilkorgu uczniach, którzy doświadczyli w szkole trudności ze względu na to, kim są – z którymi kategoriami tożsamości się to wiązało? zaznacz kołem te kategorie, które Twoim zdaniem są w Waszej szkole przesłankami dyskryminacji.

Jakie zauważasz prawidłowości? Jak Twoja tożsamość wpływa na Twoją pracę wychowawczą, na inne „rośliny” na łące? Dokończ zdania i zapisz je na rysunku w miejscu, gdzie znajdują się inne rośliny (uczniowie, nauczyciele, rodzice):

Dzięki temu, kim jestem, łatwiej mi, mogę/umiem…
Przez to, kim jestem, trudno mi/ nie wiem/ nie rozumiem…

Krok 3. Moje wartości – korzenie (20 minut)

Zastanów się nad tym, co jest dla Ciebie ważne w życiu i w szkole. Przypomnij sobie:

jedną sytuację, kiedy czułeś/czułaś się wspaniale, towarzyszyła Ci radość, motywacja do działania, błogość, satysfakcja – co się wówczas działo, z kim, dlaczego?
jedną sytuację, która była dla Ciebie bardzo trudna; czułeś/czułaś gniew, frustrację, przygnębienie;
jedną sytuację, kiedy było Ci trudno podjąć decyzję – co zadecydowało o Twoim wyborze?

Spróbuj nazwać wartości, które kryją się w tych wspomnieniach. Jeśli jeszcze nie jesteś pewien/pewna, możesz zacząć z innego miejsca:

Jedna rzecz w szafie, bez której trudno mi się obyć, to…
Najcenniejsza pamiątka, którą mam, to…
Chcę, żeby moi uczniowie i uczennice mnie…
Miejsce, które lubię najbardziej na świecie, to…
Pięć rzeczy, które mam na odległość ręki od łóżka, to…
Mój ulubiony sport/aktywność fizyczna to…

O jakich Twoich wartościach świadczą te odpowiedzi? Zapisz je w miejscu, gdzie są korzenie. Porównaj swoje wartości do tych, które zapisałeś/zapisałaś w ściółce.

Krok 4. Pułapki poznawcze – łodyga (20 minut)

Spójrz na tę listę uprzedzeń poznawczych:

Wyjaśniamy sytuacje cechami charakteru, a nie okolicznościami (podstawowy błąd atrybucji).
Lubimy osoby podobne do nas (efekt podobieństwa).
Widzimy to, co potwierdza nasze przekonania, a ignorujemy to, co może im zaprzeczać (efekt potwierdzenia).
Wierzymy w sprawiedliwy świat (hipoteza sprawiedliwego świata).
Mamy luki w empatii (luka empatyczna).
Zakładamy, że inni myślą podobnie do nas (fałszywy konsensus).
Lubimy melodie, które już znamy i rozwiązania, które już obowiązują (efekt status quo).

Przypomnij sobie kilka sytuacji, kiedy uległeś/uległaś tym mechanizmom. Jak to wpłynęło na Twoje zachowanie, relacje z innymi?

Zapisz w polu obok łodygi dokończone zdanie: Chcę uważać na to, żeby…

Krok 5. Emocje i potrzeby – chmury (20 minut)

Jakie emocje najczęściej odczuwasz w szkole? Czy wiesz, z czym są związane i jak wpływają na Twoje zachowanie? Zapisz je na rysunku w miejscu, gdzie są chmury.

Zastanów się nad sytuacjami, kiedy z powodu silnych emocji zachowałeś/zachowałaś się w klasie w sposób, z którego nie jesteś zadowolony/zadowolona. Przeanalizuj je i uzupełnij tabelę:

Co się wydarzyło?	Co czułem/czułam?	Jaka potrzeba za tym stała?	Co zrobiłem/zrobiłam?	Co mogę zrobić w przyszłości w takiej sytuacji?

Artykuł został opublikowany w magazynie „Dyrektor Szkoły” w numerze 01/2021.

Projekt “Wychowanie to podstawa” korzysta z dofinansowania o wartości 109 tys. euro otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG.

Celem programu “Wychowanie to podstawa” jest przygotowanie i upowszechnienie modelowego procesu planowania, tworzenia i wdrażania rozwiązań wzmacniających funkcję wychowawczą szkoły, nastawioną na kształcenie u uczniów i uczennic kompetencji społecznych, obywatelskich i osobistych, przy jednoczesnym wzmocnieniu inkluzyjności działań edukacyjnych.

Kwota przyznanego dofinansowania w 85% współfinansowana jest ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 oraz w 15% z budżetu państwa.

Partnerem projektu jest Menneskerettighetsakademiet (Humans Right Academy) z siedzibą w Oslo.
Operatorem Programu Edukacja jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

Program jest realizowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach obszaru programowego Ucz otwartości, który wspiera budowanie w klasie dobrych relacji oraz pomaga nauczycielom i nauczycielkom podejmować z uczniami i uczennicami trudne tematy.