Artykuł
Sytuacja edukacji i pracy zdalnej uwidoczniła, jakie znaczenie dla realizacji celu szkoły, jakim jest tworzenie wszystkim uczniom i uczennicom warunków do głębokiego uczenia się, ma współpraca nauczycieli. Współpracę taką rozumiemy nie tylko jako grupową realizację zadań wyznaczonych przez szkołę, lecz także jako uwspólnianie przekonań dotyczących procesu nauczania i uczenia się uczniów, wiarę w siłę zbiorowego wpływu oraz wzajemne wspieranie i uczenie się nauczycieli i nauczycielek.
Wiara członków zespołu we wzajemne umiejętności i we wpływ ich pracy to kluczowe elementy, które wyróżniają zespoły szkolne odnoszące sukcesy¹.
Czym jest zbiorowa skuteczność?
Badania zainicjowane w końcu lat 70. przez amerykańskiego psychologa Alberta Bandurę pozwoliły dostrzec związek pomiędzy wiarą grupy w jej możliwości a szansą na sukces. Kolejne badania prowadzone wśród przedstawicieli różnych grup zawodowych (w tym nauczycieli) dowiodły, że jeśli zespół osób podziela przekonanie, iż dzięki wspólnym wysiłkom mogą pokonać wyzwania i osiągnąć zamierzone rezultaty, to jest on bardziej efektywny. Bandura nazwał ten wzorzec w ludzkich zachowaniach zbiorową skutecznością, którą opisał jako „przekonanie grupy o jej wspólnej zdolności do organizowania i wykonywania działań wymaganych do osiągnięcia określonych poziomów osiągnięć”.
Zbiorowa skuteczność i jej wpływ na uczenie się uczniów
Wieloletnie badania pokazały, że jeśli nauczyciele wierzą w swoją łączną zdolność wpływania na osiągnięcia uczniów, to wyniki ich podopiecznych w nauce są znacznie wyższe. Kolejne metaanalizy (m.in. Rachel Eells w 2011) udowodniły, że wspólne przekonania nauczycieli na temat zdolności szkoły jako całości są „silnie i pozytywnie związane z osiągnięciami uczniów w różnych dziedzinach”, a John Hattie umieścił zbiorową skuteczność nauczycieli na szczycie listy czynników wpływających na osiągnięcia uczniów: jako trzy razy silniejszą od statusu społeczno-ekonomicznego, dwukrotnie większą niż wcześniejsze osiągnięcia ucznia i ponad trzykrotnie większą niż wpływ środowiska domowego i zaangażowania rodziców oraz uczniowska motywacja i koncentracja, wytrwałość i zaangażowanie.
Skuteczność zbiorowa a kultura szkoły
W świetle badań okazało się też, że skuteczność zbiorowa wpływa na to, jak myślą, uczą się i zachowują nauczyciele; jest też głównym czynnikiem wpływającym na kształt kultury szkolnej. Kiedy nauczyciele podzielają poczucie zbiorowej skuteczności, to jednocześnie:
- częściej charakteryzują się wspólnymi przekonaniami, wspólnymi wysokimi oczekiwaniami i wspólną silną wiarą w możliwe postępy i osiągnięcia uczniów;
- posługują się zrozumiałym dla wszystkich językiem, który skupia się na uczeniu się uczniów, a nie na przestrzeganiu procedur;
- częściej zauważają, że ich podstawowym zadaniem jest ocena wpływu własnych działań i szkoły na postępy i osiągnięcia uczniów;
- lepiej rozumieją, że sukces i porażka w uczeniu się uczniów zależy bardziej od tego, co zrobili lub czego nie zrobili nauczyciele, a nie uczniowie;
- w większym stopniu przywiązują wagę do wspólnego rozwiązywania problemów i podejmowania wyzwań;
- podchodzą do swojej pracy z większą wytrwałością i silną determinacją.
Kultura współpracy i przekonanie o zbiorowym wpływie w dużej mierze decydowały o tym, w jaki sposób szkoła (jej liderzy i zespoły) zareagowała zarówno w momencie przejście na edukację zdalną (w związku z epidemią), jak również w kolejnych miesiącach organizacji procesu uczenia się i nauczania w szkole. Jeśli praktyka współpracy nauczycieli i wzajemnego uczenia się były mocno zakorzenione w kulturze pracy szkoły, szkolna społeczność zachowała większą odporność na kryzys, rozumianą jako „możliwość skutecznej realizacji głównych wartości i celów, szkoły – wspierania rozwoju i zapewnienia efektywnego uczenia się wszystkim uczniom i uczennicom szkoły – niezależnie od okoliczności zewnętrznych i potencjalnych kryzysów.”
Zbiorowa skuteczność wpływa pośrednio także na osiągnięcia uczniów poprzez modelowanie zbiorowych zachowań pedagogicznych, takich jak odważne wdrażanie efektywnych strategii i koncepcji do szkolnej praktyki, angażowanie rodziców oraz znajdowanie skutecznych sposobów radzenia sobie z wyzwaniami wychowawczymi i edukacyjnymi. I odwrotnie – jeśli nauczycielom brakuje poczucia zbiorowej skuteczności, nie podejmują określonych działań, ponieważ czują, że oni lub ich uczniowie nie mają możliwości osiągnięcia pozytywnych wyników.
| Współpraca nauczycieli i jej rozwijanie w szkole jest ważnym elementem programu “Szkoła ucząca się”, przedsięwzięcia Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności, realizowanego przez CEO.
Pomaga ona nie tylko w poprawie uczenia się uczniów i poprawie procesu nauczania poprzez wspólne wdrażanie strategii oceniania kształtującego do szkolnej praktyki, ale też zmienia relacje szkolne: nauczyciel-uczeń, nauczyciel-nauczyciel, nauczyciel-dyrektor w kierunku relacji partnerskich, opartych na szacunku, zaufaniu, trosce i motywacji wewnętrznej. |
Jak budować zbiorową skuteczność nauczycieli?
Siła zbiorowej skuteczności polega na tym, że można na nią wpływać w obrębie szkoły (niezależnie od wyzwań systemowych i zmieniających się kontekstów administracyjno-politycznych). Skupienie się liderów szkół (dyrektorów i liderów zespołów nauczycielskich) na jej rozwijaniu, jako na punkcie zmiany, jest skuteczną i realistyczną drogą do lepszych osiągnięć wszystkich uczniów.
Aby zacząć tę zmianę, potrzebne są dowody na to, że podejmowane przez nauczycieli wspólne wysiłki w zakresie doskonalenia nauczania i tworzenia przestrzeni do zaangażowanego, samodzielnego i rozwojowego uczenia się uczniów skutkują potwierdzonymi, lepszymi wynikami. Dowody te wzmacniają zbiorową skuteczność nauczycieli, ale też rozwijają proaktywne zbiorowe zachowania, uczucia, myśli i motywacje, określane przez Bandurę jako “wzajemna przyczynowość”.
Dużym wyzwaniem jest wspieranie nauczycieli w dostrzeganiu, gromadzeniu i analizowaniu tych dowodów (w postaci osiągnięć uczniów) oraz powiązaniu ich ze wspólnie podejmowanymi przez nauczycieli działaniami, tak aby zrozumieli, że czynniki wpływające na postępy uczniów znajdują się w ich zbiorowej sferze wpływu.
W szkole, w której wierzy się w zbiorową skuteczność, nauczyciele systematycznie badają konkretne dowody uczenia się uczniów i odkrywają, czy wprowadzane wspólnie zmiany w praktyce lekcyjnej pozytywnie wpływają na wyniki uczniów – pytają uczniów o ich naukę, postępy, zmagania i motywację do dalszej nauki oraz badają różne artefakty i wskaźniki codziennych postępów (np. zadania, portfolio).
Główną zasadą oceniania kształtującego, we wdrażaniu którego wspieramy szkoły w ramach programu “Szkoła ucząca się”, jest powiązanie go z planem nauczania i uczenia się, który:
|
Rola lidera w budowaniu zbiorowej skuteczności
Największą władzą, jaką dyrektorzy mają w szkołach, jest to, że mogą kontrolować narrację szkoły. Jeśli narracja dotyczy rozkładów jazdy autobusów, zmian w programie nauczania i harmonogramów egzaminów, to przenosi się na całą szkołę jako cel nauczania – zgodność z procedurami. W takich szkołach uczniowie myślą, że nauka polega na tym, że się przychodzi do szkoły na czas, siedzi prosto, milczy i obserwuje pracę nauczyciela.
Ale jeśli zamiast tego narracja dotyczy wysokich oczekiwań, rozwoju adekwatnego do włożonego wysiłku, myślenia wspólnego o tym, co to znaczy być „dobrym uczniem” i co to oznacza, że my jako nauczyciele mamy wpływ, wówczas nauczyciele i uczniowie będą myśleć o uczeniu się w inny sposób. Będą wierzyć, że uczenie się to wyzwanie, zrozumienie i stawianie jasnych i osiągalnych oczekiwań, a niepowodzenia są okazją do nauki².
Promując kulturę współpracy, liderzy szkolni, dyrektorzy i dyrektorki mogą wpływać na przekonania nauczycieli o własnej (zbiorowej) skuteczności poprzez:
- zachęcanie zespołów do przyglądania się dowodom uczenia się uczniów oraz wspólne analizowanie różnic między postawionymi celami edukacyjnymi a postępami ucznia;
- ukierunkowywanie pracy nauczycieli na osiągnięcia uczniów (Czy uczniowie zdobyli podstawowe umiejętności? Skąd to wiemy? Jak możemy wykorzystać dowody uczenia się, aby ulepszyć nasze nauczanie w klasie?);
- angażowanie się w rozmowy z nauczycielami na temat znaczenia ich wpływu na osiągnięcia uczniów i uczennic;
- zmianę sposobu myślenia nauczycieli i nauczycielek, tak by koncentrowali się oni na własnym wpływie na osiągnięcia ucznia (np. Jak to, co zrobiłem wpłynęło na uczniów w mojej klasie? Jak możemy razem pracować, aby praktyka którą wdrażamy była jeszcze lepsza?);
- zwracanie uwagi na znaczenie identyfikacji potrzeb edukacyjnych uczniów i wyzwań, którymi należy się zająć w salach lekcyjnych;
- tworzenie kultury zaufania i przestrzeni do stałej współpracy nauczycieli i nauczycielek, w tym ustalenie oczekiwań dotyczących tej współpracy;
- dostrzeganie i docenianie wysiłków nauczycieli i nauczycielek w zakresie podejmowania wspólnych działań.
Jeśli liderzy szkolni zapewniają struktury współpracy oparte na wysokim zaufaniu, nauczyciele uczą się od siebie nawzajem i budują wspólne zrozumienie. Łatwiej dostrzegają, w jaki sposób mogą nie tylko gromadzić, ale też wykorzystać codzienne dowody uczenia się uczniów do określenia wpływu oraz jak mogą wprowadzić zmiany w swoich praktykach lekcyjnych i wdrażać wspólne strategie wzmacniania osiągnięć uczniów.
Przypisy:
¹ Jenni Donohoo, John Hattie and Rachel Eells: The Power of Collective Efficacy, “Educational Leadership” March 2018, Volume 75, Number 6, “Leading the Energized School”, s. 40-44.
² op. cit.
Artykuł powstał na potrzeby Studiów Podyplomowych Liderów Oświaty i został opracowany na postawie Donohoo J., Hattie J. and Eells R.: The Power of Collective Efficacy, “Educational Leadership” March 2018, ,Volume 75, Number 6, “Leading the Energized School”, s. 40-44.
