Zmiany w polskiej szkole – nowa perspektywa?

Rok 2020 był dla nas jako społeczeństwa i dla systemu edukacji trudnym sprawdzianem. Wydaje nam się, że już dawno nie dowiedzieliśmy się o szkole tak wiele w tak krótkim czasie. Ale czy na pewno? Czy to, czego dowiedzieliśmy przez ostatni rok to na pewno nowe rzeczy? A może zobaczyliśmy po prostu z innej perspektywy to, co o dobrej edukacji wiedzieliśmy już od dawna? Czy więc wyzwania stojące przed zdalną i stacjonarną edukacją tak bardzo się różnią? Rozmowy z setkami dyrektorów, dyrektorek i tysiącami nauczyciel i nauczycielek pokazują nam, że – choć zmieniły się praktyki – mechanizmy pozostały bez zmian.

Epidemia koronawirusa odmieniła naszą szkolną codzienność. Przeniosła nas do wirtualnych klas i wymogła na nas sięgnięcie po narzędzia technologiczne, które w większości szkół wcześniej były raczej ozdobą niż narzędziem wykorzystywanym do codziennej pracy. W pierwszych tygodniach pracy w nowym formacie wydawało nam się, że zupełnie na nowo musimy nauczyć się szkoły. Z każdym kolejnym tygodniem  okazywało się, że choć zmieniło się wiele, to pewne mechanizmy nie uległy żadnym zmianom. Niezależnie od tego czy pracujemy stacjonarnie, czy zdalnie nadal utrudniają one zapewnianie wszystkim młodym ludziom wartościowych doświadczeń szkolnych i warunków do rozwoju.

Inne okoliczności, ale te same problemy

Rok 2020 i doświadczenie edukacji zdalnej dobitnie pokazały nam wszystkim jako społeczeństwu, to co już dawno sygnalizowali sami nauczyciele i dyrektorzy, badacze i eksperci mówiąc o edukacji stacjonarnej:

• nie da się budować środowisk uczenia w oparciu o przymus i kontrolę (szczególnie kiedy nagle przestajemy widzieć naszych uczniów i uczennice w klasie);
• uczenie się bez możliwości interakcji z innymi jest znacznie trudniejsze dla wszystkich dzieci (kiedy nie można dopytać koleżanki o polecenie ani porównać odpowiedzi z sąsiadem z ławki);
• nauczanie, w którym główną rolę odgrywa nauczyciel lub nauczycielka podający wiedzę, rzadko angażuje dzieci i ich procesy poznawcze (szczególnie, kiedy uczą się w domu pełnym rozpraszaczy lub muszą samodzielnie zmobilizować się do wykonania zadania);
• ocenianie stopniami nie pomaga, a przeszkadza w uczeniu – powoduje często strach, odwraca uwagę od samego procesu uczenia i stymuluje niezdrową rywalizację pomiędzy uczniami i uczennicami(szczególnie jeśli nie mamy pewności, czy oceniamy ucznia lub uczennicę, czy wysiłek rodziców);
• przeładowana treściami podstawa programowa – paradoksalnie i wbrew intencjom – ogranicza zamiast poszerzać horyzonty młodych ludzi; nie da się jej na pewno zrealizować w edukacji zdalnej, ale nawet w edukacji stacjonarnej jest to skrajnie trudne; pośpiech w realizacji podstawy często przesłania wszystkie inne wartości (szczególnie jeśli lekcja trwa 35 minut a upewnienie się, że wszyscy zrozumieli materiał jest znacznie trudniejsze);
• nieskoordynowana praca nauczycieli i nauczycielek funkcjonujących jak samotne wyspy rzadko przynosi pożądane rezultaty dla uczniów i uczennic (szczególnie, gdy każdy używa do kontaktu z uczniem lub uczennicą innego narzędzia i przekazuje zadania nie wiedząc, ile zadań przekazali inni nauczyciele i nauczycielki);
• koncentracja na procedurach i utrzymaniu szkolnych rutyn za wszelką cenę przysłania młodego człowieka, jego potrzeby i dążenia, odbija się więc negatywnie na szkolnych doświadczeniach uczniów i uczennic (kiedy procedury sprawdzające się w budynku szkoły tylko przeszkadzają w pracy online i dokładają niepotrzebnej pracy).

Sprawdziło się to samo, co sprawdza się w stacjonarnej szkole

Doświadczenie uczenia w pandemii pokazało też na szczęście co w edukacji działa, kiedy i pod jakimi warunkami możemy nawet w tej niesprzyjającej sytuacji budować dla naszych uczennic i uczniów środowisko sprzyjające ich codziennemu rozwojowi. Ostatnie miesiące pomogły nam utwierdzić się w przekonaniu, że:

• wewnętrzna motywacja uczniów budowana na dobrych relacjach w zespole klasowym i świadomości tego, czego i po co uczą się uczniowie budują skuteczność procesu uczenia się; dobre relacje w grupie rówieśniczej oraz pomiędzy uczniami, uczennicami a nauczycielami oraz nauczycielkami są jego warunkiem koniecznym;
• samoocena, ocena koleżeńska i informacja zwrotna od nauczyciela lub nauczycielki (szczególnie jeśli zawiera wskazówki, jak rozwiązać problem) lepiej wspierają proces uczenia się niż stopnie również w edukacji zdalnej;
• zaangażowanie uczniów i uczennic w lekcje – tak stacjonarne, jak zdalne – jest kluczowe dla zdobywania przez nich wiedzy i nabywania umiejętności;
• w zdobywaniu umiejętności i nabywaniu nowych kompetencji najlepiej sprawdzają się metody stawiające na aktywność ucznia lub uczennicy, w których to on lub ona zadają pytania, poszukują na nie odpowiedzi, konstruują znaczenia i stosują nabywaną wiedzę w praktyce (spójrzmy chociażby na prawdziwie uczniowski projekt edukacyjny prowadzony hybrydowo lub w całości online);
• samosterowność i umiejętność uczenia się, w tym wyznaczania własnych celów, zaplanowania i zorganizowania własnej pracy, dobrania metod uczenia się dostosowanych do indywidualnych potrzeb oraz samooceny mają znaczący pozytywny efekt, szczególnie jeśli gros pracy uczeń lub uczennica wykonuje sam przed komputerem
• powiązanie zdobywanej wiedzy z możliwością jej wykorzystania w prawdziwym życiu oraz wyjaśnianie młodym ludziom zjawisk społecznych w otaczającym szkołę świecie buduje zainteresowanie młodych ludzi lekcją i zaangażowanie w zajęcia, szczególnie jeśli świat znajduje się w kryzysie i wszyscy zastanawiamy się, jaka przyszłość nas czeka;
• współpraca i wymiana doświadczeń pomiędzy nauczycielami oraz nauczycielkami – profesjonalistkami pozwala szybko budować w zespołach kompetencje wymagane przez zmieniającą się sytuację (choćby technologiczne) a doświadczenie zbiorowej skuteczności nauczycieli w rozwiązywaniu szkolnych problemów (choćby docierania do uczniów i uczennic, z którymi brakuje kontaktu) przekłada się bezpośrednio na wyniki uczniów i uczennic;
• odważne przywództwo edukacyjne skupione na dbaniu o jakość procesu uczenia się uczniów i uczennic oraz zapraszające do zaangażowania nauczycieli i nauczycielek pomaga zapewnić stabilność w niepewnych czasach.

Stała zmiana jest możliwa?

Wszystkie te strategie uczenia i podejścia przynosiły doskonałe efekty w edukacji stacjonarnej a jednocześnie sprawdzają się w uczeniu zdalnym. Oczywiście ich zastosowanie teraz wymaga innych metod i technik pracy, często jest też znacznie trudniejsze. Ich wdrożenie i związana z nim zmiana są jednak możliwe, jeśli jako dorośli odpowiedzialni za system edukacji nie odpuścimy troski o młodych ludzi, zawalczymy o poczucie sensu naszej pracy i własne sprawstwo i zaufamy sobie nawzajem.

Jako Centrum Edukacji Obywatelskiej w tym trudnym okresie towarzyszymy szkołom i pomagamy wprowadzać do codziennej praktyki te właśnie strategie uczenia i koncepcje pracy szkoły. Ostatni rok również dla nas stanowił wyzwanie, ale kierowani wspomnianą troska o młodych ludzi i potrzebą sprawczego działania, wsparliśmy pracę kilkudziesięciu tysięcy nauczycieli, nauczycielek i kilkunastu tysięcy szkół. Było to możliwe, dzięki stałemu dialogowi z nauczycielami, nauczycielkami oraz dyrektorami i dyrektorkami oraz zaangażowaniu naszego zespołu.

Takie doświadczenie własnej sprawczości dzielimy z setkami, jeśli nie tysiącami szkół, które poradziły sobie w zmienionej sytuacji. Nie straciły z oczu uczniów i uczennic, zadbały o swoich nauczycieli i nauczycielki, wzmocniły relacje wewnątrz grona pedagogicznego, pomiędzy uczniami i uczennicami oraz relacje z rodzicami. To doświadczenie sprawczości pokazuje nam wszystkim, że w edukacji możliwa jest zmiana i że ta zmiana wydarzy się oddolnie – rozpocznie się od nauczycielek i nauczycieli – profesjonalistów, dyrektorek i dyrektorów – pasjonatów i tych wszystkich, którzy szkole kibicują i ją wspierają.